Güç krizi: 1970’lerde görülenden farkı ne?

Geçen yıl güç fiyatları bilhassa Avrupa’da süratli arttı, fiyat artışları 1970’leri andıran bir “enerji krizi” tartışmasını baÅŸlattı. Tahminen, tekrar bir “enerji krizinden” kelam etmeye müsaade verecek seviyede fiyat artışları, tedarik problemleri kelam konusu fakat bu defa karşımızda 1970’lerden çok farklı bir durum var.

Güç fiyat indeksi (IMF/FRED), Nisan 2020’de 52,7 seviyesindeyken, Ekim 2021’de 257 seviyesine fırlamış.

Misal bir “ÅŸok” finansal kriz baÅŸlarken de yaÅŸanmış, Ocak 2007’de 136 olan indeks Temmuz 2008’de 312’ye fırlamış, sonra süratle düşerek Mart 2009’de 121’e gerilemiÅŸti.

Fakat, 2008 ile 2021 ortasında güç piyasaların beklentileri açısından bariz bir fark var.

DoÄŸalgaz ve ham petrolün gelecek piyasalarında indeksleri 2008-2020 devrinde aÅŸikâr bir aralıkta dalgalanırken, 2020’den bu yana doÄŸalgaz ve ham petrol piyasalarında fiyat artışları beklentisi hükümran görünüyor.

Yıl kapanırken “enerji krizi” bahisli yorumlarda sık sık aktarılan, kimi sanayi iÅŸletmelerinde güç tedarikinde kesintiler, bazılarında yeni fiyatlardan ötürü üretimi kısmalar, kimi yerlerde boÅŸ süpermarket rafları, servis veremeyen petrol istasyonları, dar gelirli hanelerin kışın meskenlerini gereÄŸince ısıtamayacaklarına ait dertler, doÄŸal gaz piyasalarında, bilhassa Ä°ngiltere’de güç dağıtım ÅŸirketleri bölümünde yaygın iflaslar üzere günlük yaÅŸama ait somut örnekler de bir “kriz” durumuna iÅŸaret ediyor.

Çok daha karmaşık bir dinamik

1970’lerdeki iki güç krizinin ardında, ABD ve Avrupa’da üretim kapasitesinin sona dayanmış olması üzere ekonomik etkenlerin yan sıra OAPEC (petrol ihraç eden Arap ülkeleri örgütü) ambargosu (1973), Ä°ran Ä°htilali (1979) üzere sert jeopolitik sarsıntılar da vardı.

Bu sefer, sert ve istikrarsız fiyat artışlarının, tedarik meselelerinin ardında patojenik, ekolojik, ekonomik, jeopolitik boyutlarıyla çok daha karmaşık bir dinamik var.

Patojenik boyut, Covid-19 salgınıyla ilgili.

Covid-19 salgını pandemiye dönüşünce, hastalığın tesirleri ve devletlerin aldıkları, kapatma, toplumsal uzaklık, karantina üzere tedbirler hem tüketici talebini, turizm kesimini, perakende kesimini olumsuz bir tarafta etkiledi, güç tüketimini apansız ve şiddetle düşürdü.

Ä°kincisi; salgın, çok uluslu ÅŸirketlerin birçok üretim platformuna mesken sahipliÄŸi yapan Çin’in Vuhan kenti karantinaya alınınca ortaya çıkan durumun sergilediÄŸi üzere birçok noktada tedarik zincirlerini koparttı, üretim ve nakliyat hasebiyle güç tüketimi süratle frene bastı.

Covid-19 aşıları, test sistemleri devreye girer ve sıhhat dalı son gelişmelere ahenk sağlarken; hükümetler ekonomik basınca dayanamayarak tedbirleri azaltmaya, tüketici talebi ve iktisat süratle canlanmaya başladı. Güç dalı de bu duruma ahenk göstermekte zorlanınca arz yetersiz kaldı.

Ekolojik boyut ise iklim krizinin tesirleriyle olduğu kadar iklim krizini tedbire sürecinde fosil yakıtlardan uzaklaşma eforlarının piyasalara getirdiği belirsizliklerle de alakalı. Sonbahar ve kış mevsiminde kimi bölgelere ansızın çöken çok soğuklar gaza, petrole ve hatta kömüre olan talebi birdenbire arttırıyor.

Buna karşılık yazları çok sıcak hava dalgaları, soğutucu ve klima kullanımı üzerinden elektriğe olan talebi ansızın ve süratle arttırıyor.

Ek olarak çok soÄŸuklar Avrupa’da kimi yerlerde elektrik üreten rüzgâr tribünlerinin verimliliklerini azalttı.

Bu türlü bir soÄŸuk dalgası ABD’nin Teksas eyaletinde, vaktinde kışa hazırlayacak yatırımlar ihmal edilmiÅŸ bir dağıtım ÅŸebekesini günlerce çalışamaz pozisyona soktu.

Asya’da, Çin’in güneyinde su baskınları sonucu birtakım kömür madenlerinin randımanı düştü.

Ä°klim krizinin tesiriyle oluÅŸan kuraklıklar, bilhassa Çin’de ve Güney Amerika’da da hidroelektrik üretiminin kapasitesini ve randımanını düşürdü, doÄŸal gaza ve kömüre olan talebi arttırdı.

Özetle güç bölümü, Covid-19 kontrol altına alınmaya başlarken süratle artan güç talebini gerektiği üzere karşılayamadı.

Yukarda deÄŸindiÄŸim ekonomik ÅŸartlara ek iki etkenden daha kelam etmek gerekiyor.

Bunlardan biri 1980’lerden baÅŸlayarak süratle özelleÅŸtirilen güç dalında üretici ve dağıtıcı ÅŸirketlerin, sabit sermaye yatırımlarını en az da tutmaya çalışarak, öncelikle var olan sabit sermayeden en yüksek karı üretme uÄŸraşı üzerinde odaklanmış olmalarıyla ilgili:

Hem kapasite gereken süratle artmadı, hem de var olan alt yapı eskimeye, kırılganlaşmaya başladı.

İkincisi, yatırım bankaları, fosil yakıttan uzaklaşma sürecinin, yenilenebilir teknolojilerin gelişmesinin hızlanma mümkünlüğünü düşünerek, kapasite arttıracak krediler karşısında giderek daha az istekli davranmaya başladılar.

2000’li yıllarda iklim krizi konusu öne çıktıkça; ABD’de kaya gazı ve topraktan basınçla çıkarılan petrol alanındaki çalışan birçok orta büyüklükteki üreticiler, kredi alabilme olasılıklarını muhafaza hesabıyla, fiyatları, karlılıklarını yüksek tutabilmek için kapasiteyi bilerek arttırmadılar.

Başka taraftan, globalleşme periyodunda, likit doğal gaz tedarik süreci, talebi boru sınırlarıyla ve uzun devirli kontratlarla karşılama pratiğinden, tankerlere ve spot piyasa alımlarına hakikat kaymaya başladıkça, bütünleşmiş, son derecede dinamik bir gaz piyasası oluşmaya, dahası gaz bir girdi olma özelliğinin yanı sıra, bir yatırım enstrümanına dönüşmeye, fiyatı da spekülasyon konusu olmaya başladı.

Bu da güç dalında, fiyatın belirlenmesinde arz-talep bağının katkısını daha da istikrarsızlaştırdı.

Jeopolitik-jeoekonomi de kıymetli bir etken

Jeopolitik-jeoekonomik sıkıntılar da arzın talep karşısında yetersiz kalmasına, fiyatların yükselmesine katkı yapıyorlar.

ÖrneÄŸin, Rusya devlet ÅŸirketi Gazprom, Avrupa’ya verdiÄŸi gazı artırmadı ya da artıramadı.

Bu durum tahminen Ukrayna problemine, Avrupa BirliÄŸi (AB) ve NATO’nun tutumuna bir reaksiyon olarak okunabilir.

Lakin, ÅŸayet artırmamış deÄŸil de artıramamış ise bu durum, Rusya’nın gaz piyasasında Avrupa BirliÄŸi’nin Çin karşısında rekabet gücünü kaybetmesi ve gazın Avrupa yerine Çin’e gidiyor olması olarak da yorumlanabilir.

Bu hususta analistler ortasında şimdi bir görüş birliği yok. Bu belirsizlik de fiyatlar üzerinde baskı yaratan bir diğer etken olarak karşımıza çıkıyor.

Lakin, 2020-21 güç “krizinin” ardında, en kıymetli jeopolitik-Jeoekonomik etken olarak Çin’in artmaya devam eden güç talebinin yattığını söyleyebiliriz. (Adam Tooze, “Energy crisis 2021- The China shock, 28/12/21)

Memleketler arası Güç Ajansı’nın (IEA) son kömür raporunda (Coal, 2021 Analysis and Forecast 2024) iÅŸaret edildiÄŸi üzere Çin dünyada kömür üreten, tüketen ve ithal eden ülkelerin başında geliyor.

Çin ihtiyacını karşılayacak ölçüde kömür üretemediği vakit ve açığı ithalat ile kapatamadığında, gaz tüketimine ve ithalatına yöneliyor.

Çin, Likit DoÄŸal Gaz ithalatında da 2020 ve 2021 yıllarında, Japonya’yı geçerek bu alanda dünya birincisi oldu.

IEA’ya nazaran dünya gaz piyasasında da fiyatları, Çin’in ihtiyaçları yönlendiriyor.

GeçtiÄŸimiz iki yılda Çin’de iklim ÅŸartları (sel baskınları), Covid-19 tesirleri, kömür dalını, üretimi küçük madenlerden büyük madenlere kaydırarak yenden yapılandırma sürecinin tesirleri kömür üretimini aksatırken elektrik talebini (aşırı soÄŸuk, çok sıcak dalgaları) artırdı.

Çin’in en deÄŸerli tedarikçileri olan Asyalı üreticiler de misal nedenlerle, kapasite derdi çektiklerinden, açığı kapatamayınca Çin’de güç tüketimi talebi talep doÄŸal gaza yöneldi.

Bu sırada Çin global ısınmayla çaba bağlamında başlattığı kampanya kapsamına 7 milyon hanenin daha ısıtma sistemlerini kömürden gaza çevirdi.

• ABD güç fiyatlarını düşürmek için stratejik rezervlerinden 50 milyon varil petrolü kullanıma sunacak
• Kuzey Akım 2: Almanya pürüzü sonrası Avrupa’da doÄŸal gaz fiyatları yüzde 17 arttı
• DoÄŸal gaz probleminin art planı: Krizin sorumlusu Rusya mı?

Tüm bu etkenler birleÅŸtiÄŸinde Çin’in toplam gaz talebi %16 oranında artmış. Bu artış ithalata yansıyarak global doÄŸalgaz fiyatları üzerinde büyük bir basınç oluÅŸturdu.

2021’de Çin iktisadı %8 seviyesinde büyüdü. Çin’in elektrik tüketimi bu periyotta yaklaşık %10 arttı.

IEA bu basıncın tesirlerinin 2024 yılına kadar uzayabileceğini düşünüyor.

AB ekonomilerinin doğal gaz ithalatı ihtiyaçlarının AB sıhhat sistemleri Covid-19 sürecine adapte epey, ekonomileri toparlandıkça artmaya devam edeceğini var düşünürsek; güç tedarik süreçlerindeki, fiyatlarındaki istikrarsızlıkların 2022 yılı boyunca faal olmaya devam etmesini bekleyebiliriz.