Memorial: Rusya’da kapatılan insan hakları kuruluşu kimdir?

Rusya’nın en eski insan hakları kuruluşu Memorial’ın kapatılması, gerek ülkede gerekse de dünya çapında reaksiyonlara neden oldu. Stalinist rejimin işlediği hataları ortaya çıkarmada ve Gulag kurbanlarını hatırlamada öne çıkan küme, yetkililer tarafından kamu tertibini yıkmakla suçlandı.

BBC Rusça Servisi, Memorial’ı bu kadar değerli kılan etmenleri inceledi:

30 yıldan uzun bir müddet boyunca Memorial, Sovyet siyasi baskılarını ortaya çıkarmak için çalıştı. Ayrıyeten günümüz Rusyasındaki pek çok insan hakları ihlali de Memorial tarafından gün yüzüne çıkarıldı.

Kümenin çalışmaları yetkilileri hiçbir vakit rahat hissettirmedi. Bu nedenle birinci olarak 2006 yılında ikaz edilen küme, yurt dışından fon aldıkları savıyla da 2014 yılında “yabancı ajanlar” listesine eklendi.

Bu etiket tarihin de hatırlatıcısı niteliğinde. Gerçekten 1930’lı yıllarda Sovyetler Birliği’nde de birçok kişi haksız yere yabancı casus, hain ve halk düşmanı olmakla suçlanmıştı.

Yaklaşık yüzyıl evvel yabancı casus olmakla suçlanan insanlara ne olduğunu ortaya çıkaran bir örgüt pozisyonundaki Memorial’ın birebir etiketle suçlanması ise ironik.

Örgütü kapatma savı, Memorial’ın toplumsal medyadaki birtakım gönderilerini “yabancı ajan” feragatnamesi ile işaretlememesi, ki bu da yasal bir mecburilik.

Memorial’ın avukatı Tatyana Glushkova, kümenin gönderilerinin ve internet sayfalarının birçoklarını gerektiği üzere işaretlediğini ve bunu yapmadığında para cezası ödediğini belirtti.

Küme ve destekçileri, suçlamaların rahatsız edici gerçekleri lisana getiren bir örgütü kapatmak için resmi bir mazeret olduğunu söylüyor.

Sakharov’un mirası

Memorial, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) eski Devlet Lideri Mihail Gorbaçov’un Perestroyka ıslahatları sırasında 1987 yılında kuruldu. Ünlü Sovyet muhalif bilim adamı ve Nobel Barış Mükafatı sahibi Andrei Sakharov tarafından yönetildi.

Sakharov ve etrafındakiler, Sovyet başkanı Josef Stalin devrinde 1929 ve 1953 yılları ortasında gerçekleştirilen baskının gerçek boyutunu ortaya çıkartmaya odaklandılar. Bu devirde, Gulag zarurî çalışma kamplarında on milyonlarca insanın öldürüldüğüne inanılıyor.

1990’da bir Memorial grubu bir periyot Gulag’ın en makus üne sahip Rusya’nın kuzeyindeki Solovky kampına gitti. Buradan, Moskova kent merkezine yerleştirilmek üzere bir anıt taş getirdiler.

Solovetsky Taşı artık, Rus güvenlik servisi FSB’nin (önceden NKVD ve daha sonra da KGB olan kurum) görkemli binasının karşısında, Lubyanka Meydanı’nda Rusya’nın acımasız tarihinin bir hatırlatıcısı olarak duruyor.

Memorial ayrıyeten Rusya ve öbür Sovyet ülkelerindeki yakın tarihli insan hakları ihlallerini de masaya yatırdı. 1991 yılında örgütün farklı bir kolu olarak bir insan hakları merkezi kuruldu. Merkez, siyasi mahkumlar ve ailelerine hukuksal yardımlarda bulunuyordu.

Memorial Lideri Yan Rachinskiy, örgütün Andrei Sakharov’un yüzüncü yaşında kapatılmasının ironik olduğunu söylüyor.

Gulag nedir?

• Sovyetler Birliği’ndeki devletin esir kampı ağı olan Gulag ismini, Rusçada kampların yönetim merkezi manasına gelen “Glavnoye Upravleniye Lagerei”den alıyor.

• Başlangıçta birinci Sovyet başkanı Vladimir Lenin devrinde kurulan kamplar, Josef Stalin devrinde ise büyüdü. 1960’ta Stalin’in halefi Nikita Kruşçev tarafından da kaldırıldı.

• Aleksander Solzhenitsyn’in “Gulag Kadro Adaları” kitabı, Sovyet hapishane sistemi içindeki hayata ışık tuttu. 1918 ile 1956 yılları ortasında yaklaşık 50 milyon insanın çalışma kamplarından geçtiği kestirim ediliyor.

• Eski siyasi mahkum ve Nobel ödüllü muharririn kitabının kopyaları 1960’ların sonlarından itibaren SSCB’de yayıldı.

Memorial, büyük büyükbabam ve ben

15 yaşındaki Sasha Lavut, Memorial’ın en genç gönüllülerinden biri. İki yıl evvelki bir anma merasimi için el ilanları ve mum dağıtarak küme için çalışmaya başladı. Daha sonra kümenin TikTok hesabı ve öbür toplumsal medya platformlarıyla ilgilenmeye başladı.

Sasha, ismini eski bir siyasi mahkum olan dedesi Aleksander Lavut’tan aldı. Dedesi, ’70 ve ’80’lerde SSCB’deki insan hakları ihlallerini anlatan önde gelen bir Sovyet yeraltı yayını olan A Chronicle of Current Events’in editörlerinden birisiydi.

Aleksander, Memorial’a katılmasından önce hareketleri nedeniyle 7 yıl mahpus yattı. Akabinde da sürgüne gönderildi.

“Memorial’ı dedemin bir kesimi ve hasebiyle benim bir modülüm olarak görüyorum.”

‘Yaptığım en âlâ iş’

Üniversiteden beri bir Memorial’da çalışmayı hayal eden 29 yaşındaki Roman Petrishchev, “hayalindeki bir iş” olarak nitelendirdiği kümedeki işine 2020’de başladı.

Örgütün kapanmak zorunda kalacağını öğrenince ise perişan oldu.

29 yaşındaki iş arkadaşı Natasha Sekretareva ise Memorial’a Şubat ayında birebir hislerle dahil oldu:

“Harika beşerlerle birlikte yaptığım en düzgün işti. Sonunda topluluğumu bulmuştum.”

Hem Roman hem de Natasha, örgütün insan hakları kolu için çalışıyor. Geçmişteki baskıları araştırmayan ikili, Rusya’nın mevcut siyasi mahkumlarına yardım ediyor.

Natasha, Memorial’ın Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne götürdüğü davalara bakıyor.

• Avrupa Parlamentosu, Sakharov Fikir Özgürlüğü Ödülü’nü Rus muhalif önder Aleksey Navalni’ye verdi
• Rus İhtilali, dünyada milyonlarca kişinin hayatını değiştirdi

Yurtsever hikaye

Milletlerarası Af Örgütü’nden Marie Struthers, Memorial’ın kapatılması kararını “Gulag kurbanlarına ağır bir hakaret” olarak nitelendiriyor.

İnsan hakları aktivisti ve yayıncı Zoya Svetova ise BBC Rusça’ya verdiği demeçte, “Memorial, Perestroyka vaktinde Sovyetler Birliği’nin ve tutuklamaların asla geri dönmeyeceğinin anlaşıldığı vakitte yaratıldı” diye konuşuyor.

Svetova’ya nazaran fakat artık tüm bunların hayatlarına geri dönebileceğine dair bir his var.

Tarih ve nostalji, Vladimir Putin’in liderliğinde değerli bir rol oynuyor. Putin, Aralık ayında Sovyetler Birliği’nin çöküşünü andı ve “Binlerce yıl içinde bir ortaya getirilmiş olan her şey kıymetli ölçüde kaybedildi” dedi.

Rusya’nın İkinci Dünya Savaşı’ndaki rolü son vakitlerde ülkenin anayasasına dahil edildi. Buna nazaran, “SSCB’nin savaştaki faaliyetleri hakkında palavralar yaymak” para ve hatta mahpus cezası ile cezalandırılabiliyor.

Yeniden de, Sovyet periyodunun baskıları, açıkça göz yumulmasa da, resmi olarak da incelenmedi.

Memorial destekçileri, örgütün mevcut yetkililerin vatansever anlatıya uymadıkları gerekçesiyle Rus tarihinin açığa çıkarmak istemedikleri kısımlarını ortaya çıkardığını söylüyor.

Avukat Daniil Petrov, “Ailelerinin geçmişini incelemiş ve Sovyet arşivlerini görmüş olanlar, muhtemelen ‘yitip giden Sovyet cenneti’ mitlerine direnmeye devam edecekler” diyor.

Petrov, Memorial çalışmalarının “Sovyet propagandasına karşı bir aşılama” olduğuna inanıyor.

Son duruşmada Memorial’ı desteklemek için gelenlerden birisi de Olga. Örgütün kapanmak zorunda kalacağını öğrenince kederini şu sözlerle lisana getiriyor:

“Dedem 1937’de idam edildi. Neyle suçlandığını hiçbir vakit tam olarak öğrenemedim. Bana yardım edebilecek tek yer Memorial’di. Artık bu umut da yok oldu.”

Haber: Nataliya Zotova, Anastasia Golubeva, Anna Pushkarskaya, Ilya Barabanov ve Kateryna Khinkulova

• BBC, Rusya’da 60 yıldır aydınlatılamayan Dyatlov Geçidi olayını inceledi