Rusya ile Ukrayna savaşın eşiğine nasıl geldi?

Roman Goncharenko

Rusya ve Ukrayna ortasındaki tansiyonun tarihçesi aslında Orta Çağ’a kadar uzanıyor. Her iki devletin kökenleri, 9’uncu yüzyıldan 13’üncü yüzyılın ortalarındaki Moğol istilasına kadar karar süren Kiev Knezliği (Dükalığı) isimli Doğu Slav devletine dayanıyor. Bu yüzden Rusya Devlet Lideri Valdimir Putin sık sık “tek halktan” bahsediyor. Fakat tarihî akışa bakıldığında, her iki ulusun yollarının yüzyıllar evvel ayrıldığı görülüyor. Her ne kadar birbirine benzese de, ortaya iki farklı lisan ve kültür çıktı. Rusya, siyasi olarak bir imparatorluğa dönüşürken, Ukrayna kendi devletini kurmayı başaramadı. 17’inci yüzyılda, bugünkü Ukrayna topraklarının büyük kısmı, Rus İmparatorluğu’nun bir kesimi haline geldi. İmparatorluğun 1917’de parçalanmasından sonra kısa bir bağımsızlık periyodu yaşayan Ukrayna, Sovyet Rusya’ya bağlı askerî birlikler tarafından tekrar fethedildi. 1922 yılında kurulan ve Ukraynalılar dahil 100’den fazla etnik kümesi bünyesinde barındıran Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), yüzölçümü bakımından dünyanın en büyük ülkesi olarak 70 yıla yakın varlığını sürdürdü.

1990’lar: Rusya, Ukrayna’nın ayrılmasına müsaade verdi

Aralık 1991’de bir ortaya gelen Rusya, Ukrayna ve Belarus başkanları, Sovyetler Birliği’ni feshederek Bağımsız Devletler Topluluğu’nu (BDT) kurdu. Moskova, böylelikle eski Sovyet ülkeleri üzerindeki nüfuzunu devam ettirmeyi amaçlıyordu. Kremlin idaresi ayrıyeten eski kardeş cumhuriyetleri, ucuz doğal gaz arzı yoluyla kendisine bağlayabileceğine inanıyordu. Lakin konuttaki hesap çarşıya pek uymadı. Belarus, Moskova ile yakın bir ittifak kurarken, Ukrayna tarafını giderek Batı’ya gerçek çevirdi.

Bu durum Kremlin’i rahatsız ettiyse de 1990’larda husus, şimdi kriz boyutuna dönüşmedi. Moskova, Ukrayna konusunda rahat görünüyordu, çünkü Batılı ülkeler Kiev’i bünyelerine entegre etmek istemiyordu. Bu gelişme, ekonomik olarak düşünceli bir devir yaşayan ve bir yandan da Çeçenistan Savaşı nedeniyle başı oldukça ağrıyan Rusya’nın işine geliyordu. Moskova idaresi, 1997’de imzalanan ve “Büyük Antlaşma” olarak bilinen mutabakatla birlikte, çoğunlukla etnik Rusların yaşadığı Kırım Yarımadası da dahil olmak üzere, Ukrayna’nın sonlarını tanıdı.

Post-Sovyet dostluğunda birinci çatlaklar

Putin’in lider olmasıyla Moskova ile Kiev ortasında birinci büyük diplomatik kriz yaşandı. 2003 sonbaharında, Rusya şaşırtan bir biçimde Kerç Boğazı’nda, Ukrayna’ya bağlı Tuzla adasına hakikat bir baraj inşa etmeye başladı. Kiev bu adımı, “sınırı yine çizme ve Tuzla’yı ilhak girişimi” olarak gördü. Kriz giderek tırmandı ve lakin liderlerin baş başa görüşmesinin akabinde sorun çözüldü. Baraj inşaatı durduruldu, lakin iki ülke ortasındaki Post-Sovyet dostluğu derin bir yara aldı.

Ukrayna’da 2004 devlet başkanlığı seçimlerinde Moskova idaresi, Viktor Yanukoviç’i destekledi. Batı yanlısı siyasetçi Viktor Yuşçenko karşısında seçimi Moskova güdümlü adayın kazandığı açıklandı. Ardından başlayan ve tarihe “Turuncu Devrim” olarak geçen halk ayaklanması sonunda muhalif siyasetçi Yuşçenko, Devlet Başkanlığı koltuğuna oturdu. Onun vazife mühleti boyunca Rusya, 2006 ve 2009 yıllarında Ukrayna’nın doğalgaz musluğunu iki kere kapattı.

2008 yılında devrin ABD Lideri George Bush, NATO’ya üye olma amacıyla Ukrayna ve Gürcistan’ı resmî bir hazırlık programına dahil etmeye çalıştı. Putin derhal itiraz etti. Moskova, Ukrayna’nın bağımsızlığını tam olarak kabul etmediğini açıkça belirtti. Almanya ve Fransa, Bush’un planlarını engelledi. Bükreş’teki NATO doruğunda Ukrayna ve Gürcistan’a üyelik kelamı verildi, lakin somut bir tarih belirlenmedi

NATO ile işler süratli yürümediği için Ukrayna, Batılı ülkelerle ilgilerini bir AB Paydaşlık Mutabakatı imzalayarak geliştirmeyi düşündü. Mutabakatın imzalanmasına bir kaç ay kala Moskova idaresi, 2013 yazında Kiev’e büyük bir ekonomik baskı uyguladı ve Ukrayna’nın ithalat yapmasını engelledi. 2010 seçimlerini kazanarak iktidarı elinde bulunduran devrin Ukrayna Devlet Lideri Viktor Yanukoviç, imza basamağında olan AB ile iştirak mutabakatını askıya aldı. Bu, muhalefetin büyük protestosuna neden oldu ve sonunda Yanukoviç, Şubat 2014’te Moskova’ya kaçmak zorunda kaldı. 

Kırım’ın ilhakı dönüm noktası oldu

Kremlin, Kiev’deki siyasi otorite boşluğundan yararlanarak, Mart 2014’te Kırım’ı ilhak etti. Bu, “ilan edilmemiş bir savaşın” başlangıcı ve iki ülke ortasındaki krizin dönüm noktasıydı. Birebir vakitte Rusya’ya bağlı paramiliter güçler, güçlü kömür yataklarının bulunduğu Ukrayna’nın doğusundaki Donbas bölgesinde bir ayaklanma için seferber olmaya başladı. Donetsk ve Luhansk’ta “Halk Cumhuriyetleri” ilan edildi, yönetimin başına Ruslar getirildi. Ukrayna ise buna yanıt vermek için ülkedeki devlet başkanlığı seçimlerinin sonucunu bekledi. Yaklaşık iki ay sonra, Mayıs 2014’te “Antiterör Operasyonu” ismini verdikleri büyük bir askerî misyona girişti.

Haziran 2014’e gelindiğinde ise yeni seçilen Ukrayna Devlet Lideri Petro Poroşenko ve Rus mevkidaşı Vladimir Putin, Normandiya Çıkarması’nın 70’inci yıldönümü anma merasimlerinde Almanya ve Fransa’nın arabuluculuğunda birinci defa bir ortaya geldi. Böylelikle “Normandiya formatı” ismi verilen diplomasi biçimi doğdu.

Ukrayna ordusu, ayrılıkçıları geri püskürtmeyi başardı. Fakat Kiev’e nazaran Moskova tekrar askerî açıdan ağır formda müdahil oldu. Bu nedenle Ukrayna birlikleri, Donetsk’in doğusundaki Ilovaisk kasabasında hezimete uğradı. Bu yeniden değerli bir dönüm noktasıydı. Savaş, Eylül 2014’te Minsk’te imzalanan ateşkesle sona erdi.

Donbas mevzi savaşı

Akabinde bugüne kadar devam eden bir mevzi savaşı başladı. 2015’in başında Rus yanlısı ayrılıkçılar tekrar akına geçti ve Kiev idaresinin aktardığına nazaran, Rus ordusu tekrar rütbe armaları olmayan üniformalarla bölgeye konuşlandırıldı. Moskova ise bu tezleri reddediyor. Ukrayna silahlı kuvvetleri, bu kere stratejik kıymete sahip Debaltseve kentinde ikinci bir mağlubiyet aldı ve mevzilerini adeta koşar adım terk etmek zorunda kaldı. Nihayetinde Batılı ülkelerin arabuluculuğunda, bugüne kadarki barış uğraşlarının temelini oluşturan Minsk-2 Muahedesi üzerinde mutabakat sağlandı. Lakin barış umutları bir türlü gerçeğe dönüşmedi.

Son olarak 2019 sonbaharında küçük bir umut ışığı doğdu. Her iki tarafa ilişkin birliklerden kimileri, orta çizgideki mevzilerden çekildi. Lakin Aralık 2019’da Paris’te yapılan Normandiya doruğundan bu yana taraflar ortasında öteki bir buluşma gerçekleşmedi. Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin, Minsk mutabakatını uygulamadığı gerekçesiyle Ukrayna Devlet Lideri Volodimir Zelenskiy ile şimdilik yüz yüze görüşmek istemiyor. Putin ayrıyeten ABD’den, Ukrayna’nın hiçbir vakit NATO’ya katılmamasını ve askerî yardım almamasını açıkça talep ediyor. NATO, bu talebi geri çevirdi.