Unutulan bir Orta Çağ alışkanlığı: Günde iki uyku

Beşerler yaklaşık 1000 yıl boyunca günde iki defa uyudu: Bir akşam, bir de sabah. Niye bu türlü yapıyorlardı? Bu alışkanlık nasıl ve niye kayboldu?

Annesi, kalkıp mütevazı konutlarının ateşinin başına yerleşmiş ve pipo içmeye başlamıştı. Tam o sırada pencerede iki erkek belirdi. Annesine, hazırlanıp kendileriyle gelmesini söylediler.

Jane daha sonra mahkemede, annesinin bu ÅŸahısları bekliyor üzere göründüğünü söylemiÅŸti. Annesi onlarla çıkmış lakin gitmeden evvel kızının kulağına “Güzelce yat, ben sabah tekrar gelirim” demiÅŸti. Tahminen annesinin gece yapması gereken bir iÅŸi vardı, tahminen de başı beladaydı ve meskenden çıkmanın tehlikeli olduÄŸunu biliyordu.

Sonuçta, Jane’in annesi kelamını tutamadı, meskene bir daha hiç dönmedi. O gece vahÅŸice öldürülmüştü ve sonraki günlerde cesedi bulunmuÅŸtu. Bu cinayeti kimin ne için iÅŸlediÄŸi hiçbir vakit çözülmedi.

Yaklaşık 300 yıl sonra 1990’lı yılların başında tarihçi Roger Ekirch, Londra’daki Kamu Kayıtları Ofisi’nin kemerli giriÅŸinden geçiyordu.

Ekirch, 1838-2003 yılları ortası BirleÅŸik Krallık Ulusal ArÅŸivleri’nin saklandığı bu görkemli gotik binadaki sonsuz raflardaki eski parşömen kağıtlar ve el yazmaları ortasında Jane’in mahkeme tabirini buldu. Bu tabirdeki bir ÅŸeyin çok tuhaf olduÄŸunu düşündü.

Aslında Ekirch arÅŸivlerde, tarihte gece saatleriyle ilgili kitabı için araÅŸtırma yapıyordu. Bunun için Orta ÇaÄŸ’ın baÅŸlarından Sanayi Ä°htilali’ne kadar olan periyodun evraklarını taramaya karar vermiÅŸti.

Uyku ile ilgili kısmı yazma konusunda canı sıkkındı. Uyku bütün toplumlarda ve devirlerde gerek duyulan, üstelik biyolojik olarak değişmez bir ömür ögesi diye düşünüyordu. Yeni bir şey bulabileceğinden çok kuşkuluydu.

Mahkeme tanıklıklarını, araştırması için bilhassa aydınlatıcı bulmuştu.

ABD’de Virginia Tech Ãœniversitesi’nden Profesör Ekirch tanıklıklar için “Sosyal tarihçiler için mükemmel birer kaynak bunlar. Sıkça cürümle ilgisi olmayan faaliyetler hakkında da konuÅŸuyor beÅŸerler bunlarda” diyor.

Ancak Jane’in tanıklığını okurken, 17. yüzyıl ömrüne ait daha evvel hiç rastlamadığı pek heyecan verici iki söz dikkatini çekiyor: “Ä°lk uyku”.

Ekirch, “Orijinal belgeyi söz kelime aktarabilirim” derken sesinden, yaptığı keÅŸfin heyecanını onlarca yıl sonra hala hissetmek mümkün.

Jane, mahkemedeki tanıklığında iki adam konutlarına gelmeden çabucak evvel, nasıl annesiyle birlikte akşamın birinci uykusundan yeni uyandıklarını anlatıyor. Buna ek bir açıklama yok. Birinci uyku kavramı büsbütün olağan bir şeymiş üzere geçiyor.

Birinci ya da birinci uyku kavramı, geceyi ikiye bölen bir de ikinci uykunun varlığına işaret ediyor.

Bu öylesine tekil bir tuhaflık mı, yoksa daha farklı bir şeyin ipucu muydu?

Birçok kaynakta geçiyor

Ekirch yıllarca arÅŸivleri tarıyor ve bu – daha sonra iki fazlı uyku diye adlandıracağı- gizemli çift uyku olgusuna çok sayıda daha atıf buluyor.

Bunların kimisi çok sıradan. Mesela dokumacı Jon Cokburne’ün tanıklığında öylesine geçiyor. Lakin örneÄŸin Yorkshire’ın East Riding kasabasından Luke Atkinson’unki üzere çok daha karanlık olanlar var. Atkinson, karısının tanıklığına nazaran bir gün iki uykusunun ortasında sabaha hakikat bir cinayet iÅŸliyor ve gece uykuları ortasında karanlık iÅŸler çevirmek için oburlarının meskenlerine giriyor.

Profesör Ekirch araÅŸtırmasını yazılı kayıtların bulunduÄŸu internet data tabanlarını da kapsayacak formda geniÅŸlettiÄŸinde iki uyku olgusunun baÅŸta düşündüğünden çok daha yaygın ve “normal” bir ÅŸey olduÄŸunu fark ediyor.

Ä°ki uyku William Baldwin’in 1561 tarihli Kediye Dikkat isimli mizah kitabında da geçiyor. Bazılarına nazaran tarihin birinci romanı olan bu eser, ürkütücü tabiat ötesi güçlere sahip bir kedinin lisanını öğrenen bir erkeÄŸin öyküsünü anlatır.

Ama bütün bunlar buz dağının yalnızca görünen kısmıydı. Ekirch yüzlerce mektupta, günlükte, tıbbi metinlerde, felsefi denemelerde, gazete makalelerinde ve tiyatro oyunlarında gecede iki kere uyumaya verilen binlerce referans buldu.

Bu tarihi alışkanlık “Old Robin of Portingale” üzere baladlara bile girmiÅŸti:

“Ve birinci uykundan kalktığında, sıcak bir ÅŸey içeceksin ve bir sonraki uykundan kalktığında acıların dinecek…”

İki fazlı uyku

Ä°ki fazlı uykunun Orta ÇaÄŸ’da yalnızca Ä°ngiltere’ye mahsus bir alışkanlık da olmadığı anlaşılıyor. Sanayi öncesi birçok toplumda da görülüyor.

Birinci uykuya Ä°talya’da “primo sonno”, Fransa’da “premier somme” deniyor. Hatta Ekirch; Afrika, Güney ve Güney DoÄŸu Asya, Güney Amerika ve Orta DoÄŸu’daki kimi bölgelerde de çift uyku alışkanlığı olabileceÄŸine dair deliller bulmuÅŸ.

1555 yılında sömürgecilik yıllarında Brezilya’da Rio de Janeiro’da kaleme alınmış bir metinde Tupinamba halkının birinci uykularından sonra akÅŸam yemeÄŸi yedikleri anlatılıyor. Umman kökenli bir 19. yüzyıl metninde, lokal halkın akÅŸam 22.00 olmadan birinci uykularına yattığı kaydediliyor.

Ekirch iki uykunun Orta ÇaÄŸ’a has dönemsel bir alışkanlık deÄŸil 1000 yıllık bir periyotta yani çok daha uzun bir mühlet birçok bölgede en yaygın ahenge alışkanlığı olduÄŸundan kuÅŸkulanmaya baÅŸladı. Tahminen de tarih öncesi birinci insanlardan devraldığımız “normal” buydu.

BulabildiÄŸi en eski çift uyku referansı MÖ 8. yüzyılda kaleme alınmış epik Yunan öyküsü Odysseia’dan, sonuncusu de 20. yüzyıl baÅŸlarındandı. Sonrasında çift uyku olgusu ortadan kayboluyordu.

İki uyku nasıl uyunabiliyordu? Ve bu kadar yaygın ve büsbütün olağan bir alışkanlık nasıl büsbütün unutulabildi?

DeÄŸerli bir vakit dilimi

17. yüzyılda uyku şöyle bir şeydi:

Saat 21.00 ile 23.00 ortasında, bulabilecek kadar şanslı olanlar samanla dolu şilteler ya da örtülere, fakirler çıplak döşemeye, daha varlıklı olanlar kuş tüyünden şiltelere uzanıp bir-iki saat uyuyordu.

O vakitler beşerler çoklukla birebir odada birbirine sokularak -tahtakuruları ve bitlerle beraber- ya da seyahat ediyorlarsa tanımadıkları beşerlerle birlikte uyuyorlardı.

İstenmeyen durumlar yaşanmaması için uyumanın aşikâr toplumsal kuralları vardı. Birbirine değmemek, çok fazla kıpırdanmamak gerekiyordu. Ayrıyeten aşikâr ahenge pozisyonları da vardı. Örneğin kız çocukları yatağın bir yanına, en büyük kız duvara en yakın olacak halde sıralanır sonra anne ve baba, onun yanına da oğlan çocukları tekrar yaş sırasıyla yatar, aile üyesi olmayanlar da daha ötede yatardı.

Ä°ki saat kadar sonra beÅŸerler bu birinci uykudan tıpkı bugün sabah uyanıldığı üzere resen uyanmaya baÅŸlardı. Gece uyanık geçirilen saatler ekseriyetle sabaha karşı 1.00’e kadar sürerdi.

Uyanık kalınan saatlere “nöbet zamanı” denir, bu aralıkta ay ve yıldızların ya da mum yahut gaz lambalarının ışığında ÅŸaşılacak kadar çok yararlı ve sıradan iÅŸ yapılırdı.

Köylülerin o saatlerde yapacak işleri oluyordu. Hayvanları denetim etmek, dikiş dikmek, yün eğirmek, odun yontmak üzere birçok iş yapılıyordu.

Ekirch’in bulduÄŸu bir metinde bir hizmetkar Westmorland’daki iÅŸvereni için gece yarısıyla sabaha karşı 02.00 ortasında bira mayalıyordu. KuÅŸkusuz karanlık hatalılar için de Yorkshire’daki katil üzere gölgelere karışıp bâtın iÅŸler yapmak için fırsatlar sunuyordu.

Ama iki uyku ortasındaki bu “nöbet” birebir vakitte dini faaliyetler için de ayrılabiliyordu. Hristiyanların özel olarak bu vakit dilimi içinde ettikleri özel dualar ve ibadetler vardı.

Hayata felsefi yaklaşanlar bu saatlerde hayatın manası ve yeni fikirlere baş yorabilirdi.

18. yüzyılın ikinci yarısında Londralı bir tüccar, geceleri aklına gelen parlak fikirleri bir kenara kaydetmeye yarayan “gece hatırlatması” isimli bir cins defter icat etmiÅŸti.

Fakat “nöbet” birebir vakitte toplumsallaÅŸma ve seks açısından da kıymetli bir vakit dilimiydi.

Ekirch, “At Day’s Close: A History of Nighttime” (Günün BitiÅŸi: Gece Saatlerinin Tarihi) isimli kitabında insanların birinci uykudan sonra sıkça yatakta kalıp sohbet ettiklerini anlatıyor. Bu garip gece saatlerinde yatakta yapılan konuÅŸmalarda beÅŸerler tahminen de gündüz konuÅŸmayı daha güç buldukları daha samimi hususları gündeme getirebiliyorlardı.

Yataklarını diğerleriyle paylaşmanın lojistik sıkıntılarıyla karşı karşıya olan eşler için de bu saatler fizikî yakınlık için bir fırsat olabiliyordu. Bütün gün vücut gücüyle çalıştılarsa birinci uyku ile biraz yorgunluk atıyor ve tahminen de yalnız kalma fırsatı buluyorlardı.

BeÅŸerler gece birkaç saat uyanık kaldıktan sonra çoklukla tekrar yatıyordu. Bundan sonraki evreye “sabah uykusu” deniyor ve bu da gün doÄŸumuna kadar yahut uykuya geçiÅŸ saatine baÄŸlı olarak biraz daha uzun sürebiliyordu.

Tarih öncesinden miras

Profesör Ekirch’e nazaran Klasik Devir’de iki uykunun yaygın olduÄŸunu gösteren dokümanlar var. Yunan biyografi müellifi Plutark’in MS 1. yüzyıldaki, Yunan seyyah Pausanyas’ın, Romalı tarihti Livy’nin ve ÅŸair Virgil’in MS 2. yüzyıldaki yapıtlarında referanslar bulmak mümkün.

Daha sonra çift uyku Hristiyan toplumları tarafından benimseniyor. Onlar da bu iki uyku ortasındaki vakti dualar okumak ve günah çıkarmalar için güzel bir fırsat olarak değerlendiriyorlar.

MS 6. yüzyılda Aziz Benedict rahiplerin gece yarısı kalkarak bu biçimde ibadet etmesini istiyor ve bu fikir giderek Avrupa’ya yayılıp vakitle kitleselleÅŸiyor.

Lakin uykuyu bölmenin yararlarını keşfeden tek hayvan insan değil. Çift uyku tabiatta da var ve birçok çeşit iki ya da daha çok bölünmüş uykular uyuyor. Bu onların hem günün en yararlı saatlerinde etkin kalabilmesini, yiyecek bulabilmesini hem de öbür hayvanlara yem olmamasını sağlamaya yarıyor.

Bunun bir örneÄŸi halkalı kuyruklu lemurlar. Madagaskar’ın bu kırmızı koca gözleriyle ve halkalı siyah beyaz kuyruklarıyla bilinen tipinin tarih öncesi insanlara benzeyen ikiye bölünmüş bir uyku sistemi var. Böylelikle hem gece hem gündüzün belirli kısımlarında uyanık olabiliyorlar.

Kanada’daki Toronto Mississauga Ãœniversitesi’nden Uyku ve Ä°nsan Evrimi Laboratuvarı Lideri David Samson primatlar ortasına 24 saatlik uyku ve uyanıklık mühletleri bakımından geniÅŸ bir çeÅŸitlilik olduÄŸunu söylüyor.

Ekirch uykunun bir vakitler farklı zamanlamaları olabileceğini düşünmüştü lakin birinci kere 1995 yılında Amerikan New York Times gazetesinde yayımlanan, bir uyku deneyiyle ilgili makaleye ulaştığında çok şey değişti.

Deney Zihin Sıhhati Ulusal Enstitüsü’ndan uyku bilimci Thomas Wehr tarafından 15 erkek üzerinde yapılmıştı.

Birinci hafta deneklerin olağan ahenge kalıpları gözlemleniyor, daha sonra geceleri ışıklandırma imkanı ortadan kaldırılarak ışıklı saatleri 16 saatten 10 saate kadar düşürülüyordu. Denekler bu vakti penceresi ya da ışığı olmayan büsbütün karanlık birer odada geçiriyordu. Müzik ya da idmana müsaade verilmiyor ve onun yerine dinlenmeye ve uyumaya yöneltiliyorlardı.

Deneyin başlarında bütün denekler olağan ahenge alışkanlıklarına sahipti. Tek bir kezde gece geç bir saatten sabaha kadar uyuyorlardı. Fakat deney ilerledikçe inanılmaz bir şey oldu.

10 saatlik gün ışığı verilen 4 haftadan sonra deneklerin ahenge kalıpları büsbütün değişmişti. Artık uykularını tek bir yatışta değil tıpkı uzunlukta iki kesimde uyuyorlardı. Ortada 1 ila 3 saat uyanık kaldıkları bir müddet oluyordu.

Uyku veren melatonin hormonu ölçümleri, deneklerin beden saatlerinin de buna ahenk sağladığını gösteriyordu. Yani uykuları biyolojik seviyede öbür bir biçimde düzenlenmişti.

Wehr bu deneyle iki fazlı uyku fikrini ortaya koyuyordu. Ekirch bu makaleyi okurken düğünü ve çocuklarının doğumundan sonra hayatının en heyecanlı anlarını yaşadığını söylüyor.

Yaptığı tarihi araÅŸtırmanın nasıl bu bilimsel deneyle harikulâde biçimde örtüştüğünü anlatmak için Thomas Wehr’e yazdığı mektubun, Wehr’i de kendisi kadar heyecanlandırdığını anlatıyor.

Daha yakın bir tarihte Kanada’daki Toronto Ãœniversitesi’nden David Samson tarafından yapılan bir araÅŸtırma da, enteresan bulgularla Wehr ve Keirch’in tezlerini doÄŸruluyordu.

David Samson, 2015 yılında farklı üniversitelerden bilim insanlarıyla ve Madagaskar’ın kuzeydoÄŸusunda herkesten uzakta yaÅŸayan Manadena toplumundan gönüllülerle iÅŸbirliÄŸi içinde bir araÅŸtırma yürüttü.

Manadenaların yaşadığı büyük köy bir ulusal parka bakıyordu. Burada elektrik gitmediğinden geceleri neredeyse binlerce yıldır olduğu kadar karanlıktı.

Deneye katılan birçok tarımla uğraşan Manadenalardan aktimetre ismi verilen, insan aktivitesini hissedip izleyen gelişkin bir aygıt takmaları istendi. Böylelikle 10 boyunca uyku kalıpları izlenecekti.

Samson, “Suni aydınlatma kullanmayanlarda, gece 1-1.30’a kadar süren bir hareketlilik olduÄŸunu gördük. Sonra yine uyuyor ve hareketsiz oluyorlar, ekseriyetle güneÅŸ doÄŸarken yine uyanıyorlardı” diyor.

Bu da aslında iki uyku kalıbının yok olmadığını bugün dünyanın birtakım yerlerinde hala geçerli olduğunu gösteriyordu.

Yeni bir toplumsal baskı

Bu araştırmayla birlikte Ekirch insanlığın niye 19. yüzyıl başlarından itibaren iki uyku sistemini terk etmeye başladığını da anlamaya başladı.

Saatlerle belirlenen öbür bütün davranış kalıplarımız üzere bunun cevabı da Sanayi İhtilali idi.

Ekirch, “Yapay aydınlatma giderek yaygınlaÅŸtı ve geliÅŸti. Evvel gaz lambası vardı. Birinci sefer Londra’da kullanılmaya baÅŸlamıştı. Sonra yüzyılın sonlarına gerçek elektrik geldi. Ä°laveten yapay aydınlatma da insanların beden ritimlerini deÄŸiÅŸtirmenin yanı sıra daha geç saatlere kadar uyanık kalabilmelerini saÄŸladı” diye ekliyor.

Ne var ki beÅŸerler gece saat 21.00’de yataÄŸa gitmiyor olsa da sabah birebir saatlerde kalkmaları gerekiyordu. Hasebiyle dinlenme müddetlerinden kaybetmiÅŸlerdi. Ekirch bu geliÅŸmenin, uykunun ağırlaÅŸması ve derinleÅŸmesine neden olduÄŸunu düşünüyor.

Nüfusun beden saatini deÄŸiÅŸtirmesinin yanısıra yapay ışıklandırma tarihî geliÅŸimi içinde evvel insanların birinci uykularını uzatıp ikincileri kısaltmaya baÅŸladı. Ekirch “Bu deÄŸiÅŸimi 19. yüzyılda 10’ar yıllık devirlere baktığımda görebiliyordum” diyor.

Yapay ışıklandırma her şeyi açıklamasa da 20. yüzyılın sonuna gelindiğinde iki uyku kalıbı büsbütün yok olmuştu. Sanayi İhtilali yalnızca teknolojimizi değil biyolojimizi de değiştirmişti.

• Uykusuzluk: Covid-19 salgınıyla ortaya çıkan ‘koronasomnia’ nedir?
• SaÄŸlıklı bir hayatın yolu uygun uykudan geçer: Kaliteli bir uyku için 6 teklif
• Bir Premier Lig futbolcusu üzere nasıl uyunur? Kaliteli uyku için 8 ipucu
• Çalışanlara iÅŸ yerinde uyku müsaadesi verilmeli mi?

Yeni bir kaygı

İnsanlığın uyku kalıplarındaki değişikliğin değerli bir yan tesiri uykuya yaklaşımların da değişmesi. Mesela çok uyuyanları suçlama ya da erken kalkma ve üretken olma tasası üzere.

Ekirch bulgularının en memnuniyet verici istikametinin, gece yarısı uykusu kaçarak uyanıp uyuyamayanlarla ilgili olduğunu söylüyor.

Uyku kalıplarımızın büsbütün değişmiş olması nedeniyle gece uyanmanın insanlarda panik duygusu yaratabildiğine dikkat çekiyor.

“Bu sorunu hafife almak için söylemiyorum. Ben kendim de uyku düzensizliÄŸi sorunu çekiyorum. Bunun için ilaç alıyorum” diyen Ekirch, buna karşılık insanlara, insanlığın 1000 yıl boyunca gece yarıları uyandığı anlatıldığında telaÅŸlarının bir ölçüde azaldığını söylüyor.

Ne var ki Ekirch, araştırmasının sonucu olarak beşerler lambalarını bir kenara atıp uykularını ikiye bölmeye girişmeden evvel bir şeyi vurgulamak istiyor: İkili uyku sistemini terk etmiş olmamız bugünün uykularının kalitesinin daha makus olduğu manasına gelmiyor.

Ekirch uyku meselelerinin çok yaygın olduÄŸuna ait çok sayıda habere karşın 21. yüzyılın “uykunun altın çağı” olduÄŸunu düşünüyor. Her ÅŸeyden evvel insanlığın deÄŸerli bir kısmı evvelki çaÄŸlarla kıyaslandığında artık gece yatağında öldürüleceÄŸinden ya da donacağından kaygı etmiyor. Bitler ve tahtakurularına katlanmak zorunda deÄŸil. Yangın tehlikesi ya da çok sayıda beÅŸerle birlikte ahenge mecburiyeti de görece azaldı.

Hülasa tek kesim uyku tahminen “doÄŸal” deÄŸil. Lakin ergonomik ÅŸiltelerimiz ya da çaÄŸdaÅŸ hijyen ortamlarımız da bir o kadar “doÄŸal” deÄŸil. Daha deÄŸerlisi Ekirch’e nazaran ÅŸartlar deÄŸiÅŸti ve artık geri dönüş kelam konusu deÄŸil.

Hasebiyle yataklarımızdaki samimi gece sohbetlerini, düş tabirlerini, felsefi seyahatleri kaçırıyor olabiliriz lakin en azından fizikî olarak ve güvenlik açısından daha rahat uyuduğumuzu söyleyebiliriz.